susa | literatur emailuak | literaturaren zubitegia | euskarari ekarriak | armiarma | klasikoak | aldizkarien gordailua | basquepoetry | ipuina.eus | ganbila.eus

« Erantzuna VI | Gure bideko mugarriak »

Eusko Olerkiak / Askoren artean / Euskaltzaleak, 1931

Gure olerkariak Agirre'tar Toma / Yakintza, 1933-02

“Eusko-Olerkiak”

Zatozkidate, olerti-zaleok. Itz-jario goxoari demaiogun solasa. Iñor nardakatu gabe, ordea. Bijoakit epailari zurrunaren kera. Eskuan aizto zorrotza dedalarik, ez nuke sabel-esteak urratzen asi nai. Obe zait eultzi-lana. Udaroan erle-mulkoak aberastu dun abaraskan eztia milizkatzea. Beatz-muturraz noizpait utsunea jotzen ba’det, senide antzo bedi: maiteki. Ukoz-uko bildurik bear degu idazleok. Euskera-Amari so.

Sotil dagertzkigu soinekoz bigarren urtuke-ko “Eusko-olerkiak”. Barnean dituzte, berriz, ustegabeko nimiño dirdaitsuak. Jaurti bitza onaz gero eusko-elertiak ume-zapiak. Jaso dizkiguten xintak ez diote bear zorrik iñungo olerkiarenari. Eskuan dute, agian, euskeraren osasuna.

Bereiz ditzadan barruti bitan, beintzat, emen datorzkigun olerkariak. Lizardi’tar Jabier esi batean bakarki. Tinkotasunaren billa larrian dabillena. Mamitsu, giar, labur. Gero buruzkatuko ditugu olerki oetako zenbait banaka.

Gañontzekoak alboko burrutian muetatu bearrekoak ditugu. Laburtasunaren axola larririk ez dutenak. Goi-arnasa itz-ugoldeka ixurtzen digutenak. Yori, ganzdun, ugari.

Zein lenengo? Zein buruago? Idazle bakoitzak jardunaz irabazi bear du dagokion malla. Labur-zaleak agiriko azala gogorra dute. Kirio zailla. Muxarraren ortzak bear estalkia urraturik mami-biotza jotzeko. Galzoriak ba-ditu idazkera onek. Gainbera zaio illuntasuna.

Ugari-zaleai, berriz, parrastan dariote goiargia. Itz-jarioa ondoren. Soildu, kimatu, iñausi egin bear. “Ripioak” itzuri arras. Alperrikakoak moztu. Ez beza itzen narotasunak gogaya belaxkatu. Argitasunarekin tinkotasun giarra ezkontzea, eginbear gaitza da. Ori dagokio gaurkoz euskerari.

Ez, ordea, ortik atera idazlanen ondasuna neurtzeko aria. Ez, ez. Aztertu, uzkaili barrendik gain lanak. Biotz-urratu. Homero’ren “Iliada”ra joaz, ez ikaratu onelako yoritasunak oztopatzean: (Erderaz jarriko degu. Ez dago gerkerara jo bearrik. Jakintza merkea erakus nai-izatea litzake): “Y cual en las gargantas de las montañas mueven un gran tumulto los leñadores y repercute a lo lejos el eco, así se estremecía la gran llanura bajo los guerreros que con sus espadas y sus lanzas golpeaban el bronce y el cuero de los sólidos escudos”.

Kantu bakoitzean ba-ditu onelako eun. Ala ere Homero’k ez dio iñori aurrerik emango. Antzirudiak biziki indartzen diote edestia. Lirikan bearragoa da laburtasuna ta tinkotasuna; aitor bear.

Klasikoen eta erromantikoen auzia beste bidetik dijoa. Ez dauka goikoaz zer ikusirik. España’ko klasikoak ugariak dira. Irudipena, biotza ta gogayak berdinki ezkondu dituzten idazle gutxi dira. Ez da nornaik dun doaia “sophrosines”-a. Naikoa degu olerkietan eta idaztietan mamia ta azala alkarrekin berdintzea. Barrengogaya, dagokion itz-estalkiz ta irudi-apañez, janztea. Agoxuriak erakutsiko bidea.

Gai onetan buruz dijoaz gure olerkari gazteak. Jaso beza nork xinta biotzak aizatzen dion eran. Guztietakoak bear ditugu elertian. Nareak eta biziak. Paketsuak eta biurriak. Burutiak eta bioztiak. Euskeraren arrobi-muinera jo bezate guziak, orra atik. Mueta askotako izarrak edertu bezate gure elerti-zerua.

Gai au nai bezela aztertzeko orri asko bear nituzke. Aski degu esa-diote: “nola baituten oi, neskazar ezin-etsiak (como las solteronas duras de resignar)”. -“Eguzki nondik sar atsedenean (por donde Sol entra a su reposo)”.

Utskeritxo oek, aldendurik, Irakasle Jaun degu gure Lizardi begikoa.

Bedoña’tar Jokin A. —Goikoak oparo ixuri diozka doaiak olerkari oni. Berorrexegatik arauz esitu bera ditu. Olerkari oituaren zeregiña da gogo-indarrak aokoaz noranai zuzentzea. Bestela, moral ezikaitzaren gisan, igesegingo diote.

Ondo asmatu ta oldoztua da “Arrantzalien arrats-otoitza”. Aundikiro josia astapena. Biotzondoa ugaldeka barreatzen zaio. Gainbera dijoazkio neurtitzak oztoporik gabe. Leun. Eresi gozo belarriendako.

Itxas-ertzeko illunabarra margotzen digu lenengoz biziki. Arats gozoa. Giro epela. Isats neurtugabea urre bezela. Gañez, osiña geituz, urdiña…

Goizean urrundu ziran arrai-ontziak itxas-erraira. Arrantza ugariaren ametsak damazki. Illunabarra eldu arren, eztira agiri oraindio arrantzaleak.

Kaiu-mordoak datorz egaka lurraldera. Ixo! Ara or arrai-ontziak, batel txuriak. Ujuju! Ekin, mutillak, kaiera gauren aurrez elde gaitezen! Ura zoriona senideak besarkatzean! Lotu dituzte ontziak nasan. Lokiak bildu, sareak atera, arrai-saskiak alkarri luzatu…

Gaur itzaldu ditu bazterrak. Piztu zaizko zeruari izarrak. Garai ederra. Egurats epel. Ixo, arrantzaleak! Otoi dagigun. Goiko Amari dagiote arrenga.

Asieratik amaitu arte, etzaio goi-galda ez itzali ez maxkaldu. Trebeki jokatu da olerkaria. Ba-ditu ahapaldi tinko, giarrak. Baita ere ba-ditu, orraatik, itzuri-bear zenbait. Erraztasunak aizatuak diran makarrak. Ara. “Zeñen gozatsu, zeñen biziak, zeñen erraz ta garailariak”. Ara bestea:

“Arrantzaleak, arrantzaleak
euskal-abendak, euskal-semeak:
ixo guziok, ixo mutillak!
Goiz ots-aria… Goiz ots-soñua…”

Itxusiak dira oso berriztaldi oik. Olerti-oledea zearo uxatzen diote olerkiari. Itzaldietan ainbestetan legoneana, ezin diteke olerkian. Ezta ere “zuri-zuri”. Makar sistrinak dira oek, barrengo edertasunaren ondoan. Beraz, Bedoña’k lenbiziko arnasean asmatutakoa urreztatu arte, sutegi-auspoai eragin bear die. Aurtengo olerkian, “Barruntza leyoan” burutzat deraman olerkian, erneago jokatu da.

Tapia-Perurena’tar Alexander. —Ez nun egundo irakurri olerkari onen lanik. Astiro ta arretaz aztertu det oraingoa: “Olerkariaren gaua”. ¿Nork abestu du eusko-elerti barrutian, “elegia” olerki-muetan, onek bestean? Ba-du olerkari onek oi ez daben zerbait. Asmamen yaukala, agian. Neurtitzak eztuki darizkio. Artegatasunak zastaturik noizbait; ituntasunak erremindurik besteetan; abertzaletasunak suturik beti.

Betorkigu sarrigo olerkari yaioa. Demaiogun emen bidezko dun gorasarrea. Dasaiogun berriro Olerti, neska gazte lirainaren agoan jarri zuna. Bereolaxen mintzatuko zaizko Aberria eta Ama-euskera:

Eta gañera, abes egizu, olerkari maite orrek.
Ez bekizu, ez iñondik, ixildu eztarria.
Abestu gelditu gabe, erestia izango zaizu
gogoaren atsedena, biotzaren eztia.

Ara emen “Olerkariaren gaua”ren gogaia. Gauaren ixiltasunean, maiz gogaltzen du gure erriaren etorkizuna. Negarra du begietan. Neska lirain eder bat agertzen zaio. Ikutu utsez ezerezten dio miña. Eresi samur goxoa dario emeki.

Olerkari gaxoa, zein da zure miña? -Zure itz ederrez oñazeak berrinaz gaurko. Goazen “eusko-olerkietara”.

Lizardi’tar Jabier. —Olerkari au datorkizgu aurrenik bidera. Aztaganerako lazkarra dirudi arras lenengo igortzian. Legor itxura du. Ez, ordea, gerora. Jardunago ta atsegiñago zait Lizardi. Gaineko azala marraxkatzean eta mamira irixten ikasi bear. Bere olerkietatik “Ondar gorri” epaitu det burutzat. Gaitz da lirikan gauza oberik egitea. Soinekoa ez du onek besteak bezain ziurra. Nornairentzat adieeza ezpa’da ere, bai beintzat adigarri. Ala ere sakona ta mamitsua da. Zailua ere bai. Ederra, agian. Ez du Lizardi’k nere onuaren bearrik. Nik orraatik, uste, ortitxek dutela gure olerkariak bidea. “Orixe”k “Beitzaiaren negarra”n asi zunetik. Ez du idazleak norberetzat idatzi bear, Irakurleentzat ere bai. Elerti-arauak erakusten digutena da.

Urte-giroak adimen-begietan iza-sendo jaio zitzaizkion Lizardi’ri. Biotzeko labean erregorritu ditu gero ausnarka gogayak. Urre-uts biur arteño. Beraolaxen gorritzen dute sutegian burnia ta mallu-ukaldika zanpatu ta naierara moldeatu. Orra nola daramazkigun begi-aurrean urte-giroak.

Lo datza bizia otsail-erdian. Marrubirik ez. Belarrik ere ez. Otalorea bakanka udaberriari deika. Igazko apaingarriak oso yeregin nai-ezik, pago lerden bat. Kabi uts, urratua. Joandako elurtearen ondarrak basoan nabari, “kabidun usoak, ala emazte zurraren zapiak iduri”. Aritzak eguzkiaren egarri. “¡O zein aizen eder loa, eriotzaren anaitzakoa: bizitzazko urloa”.

Urdin-tarteak ageri zaizkigu ortzean loreillean. Udalena dala igartzeko, ¿begi bear al-diogu “bide ertzeko pago pertxenta gazteari?”. “¿Zertan bear dut yakin pagadiaren ume yaukala neska koskortzen ari dan?” ¿Kilker olerkari arloteak neurtitz ozenak ditun boteak lurrezko jauregi atean? Beste nonbaiten ere arki dezakegu udaberriaren zantzua. Tximirriten egaketa; marrubi-loreak; irusta-belarra; sagasti berri, zuria; loreak; txoriak… Bizi-erditze zoragarria!

Uzta kiskalgarria degu, berriz, orain buru-gainean irakiten. Eguzkiaren geziak zulaka. Txoriak abaroetan ixilik. Zigor ontaz, Uda, ba’al-duk aterpe? Maldar-gora basora dijoakigu olerkaria. Oianera sartzean, zai dagokio Itzal, ume yaukal, oianeko yaupalemea. ¡Ai zein goxo egon izan geran arekin aopekotan!

Aingura bota digu udazkenean. Illunabarra da. Andre-lurrak yaulki ditu igaliak. Zurbil arpegia; itzal begiak. Auxe da neretzat “Lizardi”ren olerkirik ederrena. Zeozer artzekotan, dana artu bear nuke. Ez det, ordea, tokirik. Irakorri beza irakurleak astiro miazkatuz.

Irudi asko darabiltzki. Zuur, ordea. tximistaren gisan argiztatzen dizkigute begiak. Egunsentiko lenengo argi-txirristak bezala. Laburki, ukigarri. “Suzko itxaso” deitzen dio udari. “Urre-zauri” eguzkiari. “Odol uts iñularrean”. “Burni-meatz iduri”. “Aspaldidanik ixil zen olerkari yaun Kilkerra”. “Adiskide Urretxindor il zaizute”. “Egoak ikara”. Irudi oek gogaia bizikatuz, zastada goxoa damaioe gogoari.

Laburtu ta giartu-bearrak, orraatik, illuntasunera darama maiz. Gogaya ito-zorian tinkatzen zaio noizpait. Esan naiekoa ondo agertu gabe. Izten joskeragatik. Orati olerkariak ziona. “In vitium ducit culpae fuga”. Ara emen adibide zenbait: “ta, aspaldi ez-ta, mendi-aldi”. —“Loreak ote. ¿al igerri?”. —Begi-ogeak nork sakon-askiak gañez ez dakien aren argiak?” —“Ego-begi izaki-ta, aizeak garra”. —“Goriak astandu-tantai arrizko”. —“Ar maitez, otoi, lerengin-arotza”.

Oek, berriz, Lizardi’ri belarrietan dunba-ots izugarria eragin beartzera al-zatorkit? —Olerkari gaxoa, nere maitasuna ezezten al-dezu? —Ez, ez. Egon, arren emen. Maitasun bat nun biotzean. Lilluraturik nindukan. —Ba-dakit zein dan zure maitea. Aberria. —Egia da. Bainola bakaldeme bat zan. Bureztun aberatsa zun apaigarritzat. ¡Au aldaketa mingotsa, ordea! Oñazeak erantsi dio atzaparra. arrotzen eskuak bakarrik etzuten jarri zori ontan. Bai gure anaienak ere. Ekentzat gorrotoa! —Geldi, geldi, olerkari; abestu etengabe.

Ederra da, ziñez, olerki au. Entzungo al-degu, anbat, sarrigo olerkari onen xinta. Itzuri-bear zenbait ere ba-ditu. Zerbait txomorroztu bear olerki soina. Berriztal-diak, beintzat, erabat. “Mingots-mingotsa” eta olakoak. Olerkia indargetu ta belaxkatu egiten dute onelakoak ere:

“Ortze ta lurra, aize ta itxaso, euzki ta argia
beregan zeukan guzia
Bera zan eder nereimaitale kutun-kutuna!
Bera zan maitagarria!”

Jauregi’tar Koldobika. —Esan al-nezakio nik olerkari yori oni esan ez dioten ezer? Epailari gorengoenak goratu duten besteragiño gorasartu ete-nezake nik? Arrese olerkariaren ondoren, Jauregi izan da oraingo olerkari gazte guzien bide-erakuzle. Jarrai beza, bada, bidez irakasle-aulkian.

Oraindaño egin ditunetan ederrenetakoa ba-du, aurreko egun batean argitara digun olerkia: “Ator Maiteño”. Orain soilduago, iñausiago ta dezteratuago dator. Danerako du ala.

Jakakortajarena’tar Txomin. —Oarki utzi det azkenerako olerkari au. Barruti bereizikoa baita. Errikoia. Gai irrigarriak aukeratzen ditu. Irri-eztenka erabilli ere. Erriaren biotza iñork jotzekotan, onexek bai. Ateraldi zorrotzak bururatzen zaizkio. Gure erriari oso atsegarri zaio olerki-era au.

Arin, zailu, zulaka dijoazkio neurtitzak. Bata bestearen atzetik lekatuz gogaiak. Asto zarraren maltzurkeriak eta ollo antzuen nabarmenkeriak nork obeki jantzi? Amaierako ateraldiak irri-karkarra askatu digute maiz. Errez-itxura izan arren, ez da gainberakoa olerki-era au. Barruti onetan ain trebeki jokatzen dana, ezta makala izango besteetan ere.

Onetzaz eta gañontzeko olerkariezaz luzaroago idazteko asmoa nun; ez det, ordea, tokirik.