susa | literatur emailuak | literaturaren zubitegia | euskarari ekarriak | armiarma | klasikoak | aldizkarien gordailua | basquepoetry | ipuina.eus | ganbila.eus

« “Herria eta bidea” poemaz | Testuak aztertzen »

Hitzik ainitz idatzi dut / Manu Erzilla / Leopoldo Zugaza, 1978

Manu Ertzilla: paper zuriaren aitzinean Jose Anjel Garaizar / Zeruko Argia, 1978-05-28

paper honetara erori dira

paper hau aurkitu dute

nere baitan elkartutako hitzak”.

Kririka literarioaz:

Artikulu hau idazten hasten naizelarik ene buruari eztabaidatzen diodan lehenbiziko gauza lan honexek dukeen zentzua da. Kritika literariozkoa dela esan daiteke, funtsean. Eta kritika literario eta literaturaren artean badago hesi bat: praktika bat (literatura) eta jakintza akumulazio bat (kritika) bereizten dituena. Hesi hau, artea eta museoak bereizten dituen berbera da, hain zuzen. Eta arras frogaturik dago, iadanik, jakintzaren akumulazioan (eta kapitalarena bezala, akumulazio guztiak esplotaziozkoak dira) oinarritzen den kritika honek gizarte ofizialaren ereduak finkatzen eta iraunerazten dituela. Arras frogaturik dago, halaber, zenbat eta apologia gehiago praktika gutxiago dela beti. Honengatik, euskal mikro-mundu ofizialean ere normala da Detxepare, Axular, Etxahun, Lauaxeta edo Mirande irakurri baino maizago kritikatzea, edo soilik gorestea. Honengatik, ez gara harritzen euskal literaturaren praktika erreala hain efimeroa izateaz. Ezta ere noizbait euskal-jakintza-ofizial-akumulatutik at argitaratzen den liburu bati jaramonik egiten ez bazaio, eta hauxe da Manu Ertzillaren Hitzik ainitz idatzi dut poema liburuaren kasua (Pott aldizkariko “apatridak” aipatzen zuen fenomeno hau 3. alean). Leopoldo Zugaza editoreak argitaratu zuen 1977ko urtarrilean eta ez da bere komentariorik publikatu Euskal Herrian. Publikatu den kritika bakarra Madrilgo ABC egunkarian eta Santiago Aizarnak egindako bat izan zen. Euskal literatura kritika literarioa herdoildurik daude, eta kritika literarioa literaturaren zabalkunderako egungo sisteman beharrezkoa delarik kritika hau sistema honen iraupenaren konplizea bihurtzen da.

Artikuluxka honen justifikazioa, kontexto honetan, zehatza ez eta zalantzagarria da, noski. Edozelan ere baditu xede batzu, ziur asko beteko ez dituen arren. Alde batetik, ez da kritika epailari bat. Ez dio irakurlegoari deus gomendatu nahi, nor bere burua gomendatzeko kapaz dela suposatzen baitu. Eta kritika baino gehiago irakurketa-hausnarketak edo erreflexioak dira. Beraz, ez du jakintza-kritiko izan nahi, baizik eta irakurketa praktika bat, idaztea bezain zaila da xarmangarria baita irakurtzea.

Hitzik ainitz idatzi dut:

Manu Ertzillaren poemagintzak egungo poesian komunak diren hainbat ezaugarri ditu. a) neurriak libreak dira, baina olerkien barne armonia batekin. b) Helburu edo plan konkretoak falta dira, bizitzean bertan falta diren bezala. d) Poemok sintetikoak dira, desarroiloa arras irekia isten duten eskemak dira, imajen laburrak, erretorizismorako ez baitago ez astirik ez gogorik…

Manu, inguruko mundua behatu ondoren, mundua bizi ondoren, bere baitara itzultzen da, barnean geratu zaizkion hondarrak hitz gisa birsortzeko. Manurena gizabanakoaren iturburu sakonen bilatze etengabe bat da: izadian, gertaera sinpleetan, imajen bareetan… hauk intimoki ikerturik konkretotasun gardenen bila abiatzeko. Poesiotan, munduaren konzepzio berezi bat agertzen da. Ontologia oso bat eta arazo trazendentalen ikuspegia isladatzen dute esaldiek armonia poetiko egoki baten barnean.

Hitzik ainitz idatzi dut liburuan adierazten den lehenbiziko ideietarik bat (bigarren poeman) zalantzarena da. Sistema itxia ez baizik eta ibilaldi ireki bat da Manurena, desortodoxiarena. Manu ez da marfilezko ontzian betirako sartzen, ez baitu bilatzen duena hor aurkitzen, eta errealitatearen bila abiatzen da etxe berrietara:

ene etxea desegin dut

ez zen nik jasoa

heredutzat hartua baizik

orain beste bat

jasotzen ari naiz

Beste bat jasotzen ari da, desegingo duela jakin arren. Ez du aurkitu bizia beteko dion gauzarik. Biziaren ezaugarrietariko bat ez-aurkitze eta bilatze etengabe horixe delako, hain zuzen:

liburu arte hontan

dagoen gizonak

ez du

itxaropen handirik

beharbada

bihar aurkituko du erantzuna

beharbada inoiz ez

Eta esperantza arazo ontologiko bat bihurtzen zaio poetari. Sistema itxiak zalantzan jartzen dituena eta esperantzaz hausnartzen duena ontologiarekin enfrentatzen da aurrez aurre eta itxaropena etorkizun etsi bat (bihar, inoiz ez… ) eta presentea bakardadezko erreflexioan murgiltzea bihurtzen zaio.

bakardadea

haizea

euria

gaua eta ni ororen erdian

Eta poemok ez dira deusezko mundu horren gainean gauzatzen diren jolasak baizik. Denboraren iragaitea eta munduaren hutsalaz entretenitzeko lengoaia ludikoa da Manurena. Hitzak Manugan esan beharrez elkartu eta kanporatzen diren izaki ludikoak dira. Bakardadeko hausnarketak eramangarriagoak egiteko, hitz bilutsi (puntuaziorik ere ez da agertzen textoan) eta ludikoak sortzen ditu:

nere bakardadean itxuratuko ditut

nere adimen eta gogoaren semeak

ilunabar lanbrotsuetan

kale ilunetan

paper zuriaren aitzinean

une larrietan

oro hoztasunezko giroaren

baitan

edo baldin izaki hoiek

sortzeko ahalmenik ez badut

etsipenaren zokora

eroriko naiz

ezereztu artio

Poemak etsipenena ez amiltzeko jolasak dira, edo etsipenaren lamentazioak. Baita ere hitzen bidez naturaleza gauzatzeko ahalegin bat. Naturaleza konkreto horren edertasunean, lanbrope bareetan aurkitu nahi luke Manuk. Honengatik dira deskribaketak hain hurbilak:

ur gardena

hormetako untza

gari zelaia

zapaldu gabeko elur gezala

belar zimelaren usaina

Naturalezarekiko hurbiltasun honekin kontrastatzen duena gizartea da. Kutsadurak suntsitu egiten du naturaleza garden hau:

maite nuen ibarra

ez dut gehiago maitatuko

gizonak plastikoa jan

eta kea arnasan

hartzen duten artean

Manu ez da ausartzen gizonari gorrotoa deklaratzen eta barnean daraman amorrua ez daki non hustu, misantropo gisa, zikinkeriaz eta katu hiletaz ohartzen ez den jendea ez duela maite badakien arren. Situazio sozial oso gutxi isladatzen dira poemotan, erabat indibidualak eta intimistak baitira. Gutxi hauetatik gehienetan zentroa wiski botilak okupatzen du. Besteetan parodia edo broma egiten da. Maitasuna agertzen denean hurbilago dago naturalezatik harreman sozialetatik baino. Baina poema batetan edo bitan han ere parodia garratz bihurtzen da:

neskatxa eder hura laztantzea

kumunetik behera dihoan udaberrian

kantu bat eskeintzea bezalakoa izango zen.

Edertasunetik hain hurbil dagoen emakumeaz ohartzea ere etsipenaren adierazgarria da maitasunarekiko. Eta, azken batetan, poeta bakarrik geratzen da bere bakardade barean, bere etsipenarekin batera. Deus egin gabe gizartearen alde. Presarik gabe inoiz. Zertarako presa? Biziaren azken zentzua, traszendentea, hitz banaletan aurkitzeko, etxean egon daiteke:

horma bi elkartzen diren tokian

ohe gainean

teilatu azpian

gizona

Leihotik begira, kristaletik zehar. Edo kanpoan egon daiteke lanbropean, isiltasun barean goiztirian edo gaueko hamabietan bakardadea, haizea, euria eta gauaren erdian.

Paper zuriaren aitzinean:

Manuren poemagintzaren tematika ez da berria. Ezta ere orijinala, bere problematika gizatasunaren funtsari dagokiolako. T.S. Eliotek ere esan zuen orijinaltasuna ez datzala erabateko berritasunean, baizik eta betiko arazoak era berri batez aurkeztean. Northorp Frye ere egokiro mintzatu da hontaz, “literaturan berria den oro, zaharraren berrelaborazioa” dela esan zuenean. Betidaniko arazook, ordea, espresio pertsonal sakon batez moldatzen eta bersortzen dira, Manuren poesietan bezala.

Manu Anbotopeko baserri batetan bizi da, berak ohituraren aurka hala erabakirik. Gizarte urbano superindustrializatu batek inguratua, bazter natural eder eta aurrerapenak oraindik hondatu ez duen paraje eskasenetarik batetan. Han goiztiria beha dezakegu more eta hezea. Eguzki borobila irtetzen eta Anboto ostetik pasatzen ere ibarra lehortzen. Edo lanbropean gristatzen diren oihanak. Edo hilargi beteetako argitasun esnetsua. Edo norbere burua, konzentratua, xendera bakun batetatik urrats astiroka ibiltzen. Edo poema bat idazten paper zuriaren aitzinean. Edo paper idatziak apurtzen. Edo borroidunak oheratzerakoan abandonatzen. Edozelan ere, biharamonean, itzultzerakoan, paper zuria aurkituko dugula jakinik, zeren eta poesia biziaren paper zurian idazten dena baita.