susa | literatur emailuak | literaturaren zubitegia | euskarari ekarriak | armiarma | klasikoak | aldizkarien gordailua | basquepoetry | ipuina.eus | ganbila.eus

« Lartaun eguzki-semea | “Bitargi” »

Peru Leartza'ko / Txillardegi / Itxaropena, 1960

“Peru Leartza’ko” Txillardegi’ren liburua Orixe / Jakin, 1960

Barrenak ez dit agintzen ixillik egotea, liburu onek gaurko gazte-jendearen artean egin dezaken kaltearengatik. Leartza, liburu ontako giza-nagusia, europear biurtu zaigu, izurri gaizto batean, beintzat. Ez dugu emen olakorik bear. Naiko gaitz daukagu leen ere ta naiko kezka, oraingo gizaseme batzuei iruditzen ez ba’zaie ere. Ez uste izan gu, katolikuok, auzi orren berri gabe patxaran bizi geranik; oiek eta latzagoak ere jasaten ditugu gizonki, goiko laguntzarekin. Lengoak ikusi omen zuna: uri aundi batetik pasatzean, deabru bakarra omen zegon ateetan uritar guziak tentarazteko, eta geldi lanik gabe; baiña praille-Alkartegi batera iritxi zanean, bosteun deabru ari omen ziran lan eta lan, tentaketan, baten bat eroriazten ote zuten. Unamuno, Leartza ta olako oiek, guk aiña duda ta kezka izan ote dute fede-gauzetan? Ez diegu ohore ori emango. Santuago ta eraso geiago. Olakoetan, edo gogor eutsi, edo ez siñistu. Beste jarrera ori ez da batere filosofikua. Katolikuetan ere gerta oi dira banaka banaka erorikoak, filosofiari benaz ekitean, baiña gutxienak dira. Gure artean apaiz jendea da saiatuena gai ontan. Emen ditugu Zaragueta, Zubiri, M. Zubeldia, A. Alzo, Barandiaran… Leartza baiño saiatuagoak, baiñan ez dira kutsatu filosofi ustel orrekin. Leartzaren filosofia ustela ta merkea da: novela tzarretan ikasia. Jaun orrek ez du ukondorik urratu Aristotal istudiatzen. Au mutilla, oraindik ere, eskola nagusietan aipatzen eta istudiatzen dutena, bi milla ta laureun urte auetan. Metafisika-basoan dan zugatzik ederrena berak ezarri zuen, ousia. Leartzak ez du ametitzen ousia ori, ba-danik baldin ba’daki ere; baiña besteren agotik, Bergson’enetik ote? au esaten digu: “gauzetan ez dago ezer dirauenik”. Onela Bergson’ek itzez itz: “II n’y a pas de substances”. Eta gero: “mundua ez da ezer ni gabe”; “ba al da mundua ezer bere baitan?” (102 eta 118. orrialdeetan). Au ere Bergson’enetik artua diteke. Esaten baitu onek ere, “ni munduak sortarazten nau, ta berebat nik mundua sortarazten det”; alkar-sortze edo evolution creatrice da guzita; zer‘ik eta zerbait‘ik ez da; zerena edo zerbaitena, bai. Orain dala bi milla ta laureun urte, aurrak ere Grezia’n ti esaten zuten eta euskaldunak zer eta zerbait; eta emendik beste bi milla ta laureun urtetara, bi izkuntzak bizi ba’dira berebat esango dute. Iraizean, itz batzuk Bergson’engaz. Ni arrituta egoten naiz beti, kritikak nola jorratu ez dun geiago olako astapuzkeriak esan ditun gizona. Esaten ere du, gizona ekaia (materia) dala; l’etre, la cause, la liberté, la finalité, auzi ikaragarriak dirala ta ez dala oietan pentsatu bear: ce sont des problemes angoissants. Moral’a, berriz, gazteak ikararazteko superdreagnout omen da. Zer filosofu erosoa au! Auzi zaillak alde batera utzi. Ala ere, onela pake-pixka artzen ba’du, Leartza baino filosofuago da; au beti bere urduritasunera biurtzen baita, kakalardoa bere opiltxoetara bezela.

Leartza filosofian jantzia ez ba’dago, beste oinbeste erlijioan. “Jesusek piztu zuanean (sic piztu zanean ordez), ezpide zian tutik esan beste munduaz… Zergatik?” Piztu zan egunean zerura joan zan, lapur ona atzetik zula; baiñan andik egunero agertu zitzaien Apostolueri, berrogei egunez dagokala. Eta zertaz itzegin zien? — De regno Dei. Tutik esan ez, eta zeru-erriaz bestetaz ez mintzatu!!! Leartza jauna, gizonak astakirtena izatekotan, olakoxea nai luke. Kirtenkeri auek utzita goazen liburuaren euskerara.

Leartzak euskeraz ba-daki, ez gutxi ere: iztegi aberatsa du, esaera ere bai; ba du eragina, ba-du zartzua (garbo); ba ditu, parrafo bat baino geiago, euskal-idazlerik onenak bere egingo litukenak. Bakoitzari berea; bainan utsak ere ba’ditu erruz. 323 uts, irureunda ogeitiru, 152 orrialdetan. Lapitzez markaturik dauzkat liburuan bertan. Buruenak zazpi ditu, geienik berrizkotzen ditunak: 1) bere, bera, berak, beren, &, aren, ua, aiek, aien, ordez; 2) ere, ia beti oker darabil; 3) egon ordez izan; 4) egin (galdekizun edo inquisitivo ez danean ere); 5) adi-jabe edo sujeto’a -k’rekin edo ain gabe, naastu egiten ditu; 6) al, ala ordez ahal; 7) -la ordez -na, a. b.: badakit ala dana. Gure aldean ez det beinere entzun, eta belarrian miñ aundia ematen dit.

Egon ordez izan. Gure pizkundeko aurren-berri artan, zenbait idazle napar-euskalkira jotzen asi ziran, batez ere Orkaiztegi Jaunak Mendibururen Otoiz-gaiak argitara eman zitunean, edo Eleizalde’ren aholkuz, edo Aita Erroman Bera’ren adiskidegoz. Esaterako, gose naiz, egarri naiz, nago ordez. Gure egon eder onek ba du eginkizun jakiña, egoera adierazteko. Eguzkialdeko gure anaiak eta eguzkialdeko naparrak galdu dutelako, guk ez al diogu eutsi bear gureari?

Zazpi uts-mota auek, berrizkoak kopuratu ezkero, eun pasatxoak egingo ditutela nago. Beste gainerakoak alde batera utzita, leenbizikoa artuko det aztertzeko, irakaskizun aundia baitu. Lenengo 50 orrialdeetan ogei ta bost aldiz ateratzen du. Aspaldi ontan arau-billa ibilli naiz, eta bururako arau edo teoriakin ez det ezer iritxi. Orain egun batzuk, Leartza irakurtzen ari nintzala, arau bat asmatu nuun eskurakoa, edozeinek ondo erabilli dezakena, arrazoia atxikitzen ez ba’du ere: erderazko su, suyo orren aurretik, gizon, emakume, etxe gauza (noiz eta nola) ipini; bainan itz oieri -k atzetik erauntsi gabe; -k orrek uztarrerazi egiten baitu su, suyo ori, eta ordun bere bear du; da’rekin eta zan’ekin ez diteke uztartu, itsusi gelditzen baita; “etxe au berea da” ordez “gizonak etxe au berea du”. Ederki uztartzen da du‘rekin. Goazen esenpluetara:

“Olejua… igo nintzan bere ofizinara” (3’gn, orriald. azken lerroan). Ez diteke esan euskeraz igo nintzan (gizon) bere ofizinara, gizon aren ofizinara ordez. Gizon kendu eta kito. Obeto, bere ofizinara joan nintzaion, eta obeto, ofizinara joan nintzaion, bere kenduta.

“Olejua… kotxea artuta, bere (Monikaren) etxera joan zan”. (15-18). Kotxea artuta (emazteki) bere etxera joan zan; (emazketi) aren etxera.

“Bere ikarak atsegin eman zidan” (9-1). (Gizon) aren ikarak.

“Errodrigo… bere etxean dantza izango zuten”. (5-14). (Gizon) aren.

“Narda ematen zidaten bere kiñadak” (19-azken-ald.). (Gizon) aren.

“Bere lizunkeria zabarrak izkutatu egiten zuten bere zabartasuna (19-erditik beerago)… Aren, aren.

“Bistan zan (zegon) bere azalkeria” (7-azken-ald.). Gizon aren.

“Olejuaren aurpegi gorrixka… begi urdinak… bere abotsa… bere karraisiak… bere arrokeria” (22, azkenean). Au erdera uts utsa da: sus, sus, sus. Lenbizikoa aren egiñ ezkero, beste guziak kendu ditezke, ez bere ta ez aren.

“Enaiz bere izenaz oroitzen” (28-14). Gizon, emakume, aren.

“Bere ontzia urpetik omen zijoan”. Aren ontzia

“Bere ustez etzegoan erdian geratzerik” (32-22). Aren. Beste aldera ere esan diteke: Gizon arek etzeukan erdian gelditzerik (bere ustez).

“Bere itsasoa gizonaren asmamena da, eta bere ontzia guzien biotza”. Oso illun euskeraz, erderaz dagolako. Ipiñi dezagun du’rekin: Gizonak bere asmamena du ontzia; bere ontzia guzien biotza?

“Bere zainak lehertzear jarri ziran”. Aren… edota, zainak lehertzear jarri zitun (gizon ark). Euskera garbiz jarri zitzaizkion.

Naiko erakusgarri dira, idazleak inoiz utsegin ez dezaten.

Europear biurtu nai gaitute. Zertan, ordea? Zer eta zerbait eta izatea kentzen ba’ditugu, joan da pertza; Metafisica erro-errotik ateratzen degu, filosofiak dun zatirik ederrena. Arako ingeles filosofuarena: “lan-maiean ari naizenean, gauza guzia itxura ta irudipenak dirala uste det; baina otordu-maiean txuleta eder bat ikusten dedanean, ua zerbait dala iruditzen zait”.

Txillardegi’k bere liburua onela bukatzen du: “Arrazoi zenuen: burutik egina dago” (Leartza).

Nik ere artikulua onela bukatzen det: “Liburu au buruz egina ordez, burutik egina dago. Baztartu ezazute zoko illunera”.

Oarkizun. Orain ez daukat Bergson nerekin, eta ezin aipatu izan ditut orrialdea ta lerroa. Nik 78’garren argitaraldia irakurri nuun, eta seguru nago an, gizona ekaia (materia) dala esaten dula.

Nola, bada, dioke baten batek, materialistan aurka pagina ederrak idatzi bazitun? — Ez, beraren sistemari egi on zeriolako, ala gertatuz baizik (per accidens).

Naiago nuke A. Intxausti’k Ortega Gasset’ekin egin duna Bergson’ekin egingo ba’lu.