susa | literatur emailuak | literaturaren zubitegia | euskarari ekarriak | armiarma | klasikoak | aldizkarien gordailua | basquepoetry | ipuina.eus | ganbila.eus

« Poesia xinple eta intimista argazkiarendako | Poeta guztiak ez baitira antzerkigile »

Laberintoaren oroimena / Jon Kortazar / Baroja, 1989

Ala-Deltan olgetan Bitoriano Gandiaga / Hegats, 1990-10

Urtarrilaren lauko bazkalosteko paseoan nintzen. Berez bururatu zitzaidan eguerdi aurrean irakurri nuen Patziku Perurenaren IRUDIMENAREN LABERINTOA HUTSIK DAUKAGU ORAINDIK. Bitxia komentario-arenga Perurenarena. Arratsalde argiaren eta garbiaren barruz-barru nindoan Urbiara bidez, neure buru errotatxoari libre utziz, Patzikuren aleak bere gogara eiho zitzan. Patzikuk damaizkigun poesiari buruzko sententziez aparte, dudarik ez dago poesia zer-zer den sobera ere gauza handirik ez dakigula. Esate bat da.

Dafneak loretan zeudela iruditu zitzaidan, baina ezin sinestuz, makurtu egin nintzen hurbilagotik begiratzeko eta, bai, loretan zeuden eta ezti usain gozoz. Aspelar edo sasi-nartzisoren bat ere ikusi nuen bere kukulu horia zabalik, eguzkitara.

Poesiari buruzko edozein zirtzilkeria gustatzen zaidala esango nioke Patzikuri. Noski, Aristotelesen logikaz gaindi edo kanpo dagoela poesia. Beno, niri neuri ere hala iruditzen zait eta iruditu izan zait. Zenbat aldiz eraso ote nion Villasanteri, Aristotelesen logikaz landa dagoen edo usmatzen, edo usmatu uste dudan beste erakarpen edo ondoriobide ederrik badagoela ekinez. Lehen-argitalpeneko ELORRI-ren atari-hitzetan aipatu ere egiten du Villasantek Aristotelesen logikaren arauez bestelako jokabide hau 12, 13, eta 14. orrialdeetan. Bestalde, Aristotelesek berak ere, oso azkarra bide zenez eta ia tajuzko gauza guztiak esan bide zituenez, arteari baruz poesia arte ote da? zera esan omen zuen: “Artearen xedea ez da antzirudiak kopiatzea, gauzen esentzia sekretuari gorputz ematea baino”.

Baina hau egunaren argia! Urbiako ataka Elola-buruan geldi geratu naiz Gorbearantz begira. Zeruko anilaren anilak irrist egin du eta mendien laiotzeko aspilduretan kokatu da. “Poesiak ez du deus ikustekorik jakitatearekin eta pentsamenduarekin” dio Patzikuk. Ongi esana deritzat (?!). Poesiak pertsonarekin eta haren ahalmen ohartzaile edo pertzeptiboekin bait dauka bere ikusteko guztia, eta jakitatea eta pentsamendua, gizabanakoaren gaitasun eta dohain pare ez berezko eta kasual baizik ez dira. Besterik litzateke pertsonaren eta haren fakultate eta lorpenen artean jakitatea eta pentsamendua ere aurkituko bagenitu. Alegia, personak ez lukeela zergatik alderat utzi jakitatea eta pentsamendua, poesia egiteko, irakurtzeko, dastatzeko, aintzat hartu, estimatu eta balioztatzeko. Pertsonari gehiegi eskatzea litzateke hainbat ahaleginez inguratutako ondarea une labur batez izanda ere enoratu, lekoratu eta astandu dezan erregutzea.

Zabalaitzpeko iturria itsu eta mutu aurki dut, ez uraren faltagatik, hodian zerbait trabatzaile sartu bide zaiolako baino. Aldamenetik darion jario ugari berritsutik edan behar izan dut. Bai gardena eta jostaria ura! Hona, Patziku aintzinako amonez dioenaz hementxe oroitu “onomatopeia xarmagarriz, erritmo liluragarriz musikaltasun xoragarriz kantatzen zituzten hau kantez geroztik, apenas egin dugun poesiarik poematto bakanen batzu salbu”. Tamalgarria. Zenbat hodi butxatu, opilatu! Besteak beste etxeetaraino, kiroldegietako igerilekuetaraino, parkeetako iturrietaraino, plazetako urmael ur zutidunetaraino uraren grazia eramateko bestetarako ez diren hodi dohakabeak! Handia badirudi ere, amona haien jakitateaz Patzikuk ez dio deusik —ez ote zekiten ezer? ez ote zuten bizitzako gorabeheren, ikusien, esperimentatuen eta ezagutzarik?—; alabaina berehalaxe aipatzen du pentsamendua bere ihardunean: “poesiaren ganbara zaharreraino heltzeko sakon eta luze pentsatu behar dela” dionean. “Asko pentsatu behar dela” gehitzen du, “non pentsamendua gainditu egin behar den” —zer gauza polita!— “atzera haur baten inozentziaraino bihurtzeko”. Hunkitu egin nau.

Urbiako kapera atarian ohizko agurmariak errezatu ondoren, etxerantz itzuli naiz. Ea lau t’erdiak baino lehen gelaratzen naizen. Maldan behera iada, neure haurtzarora begira jarri naiz. Zenbat ume-zaintze aita basoetan eta ama soroetan ziren ia gehienetan. Nire adinekoak eskolara zebiltzan, baina ni sasi ertzetan lotzen nituen ahuntzak baino eskolatu gabeagoa nintzen. Artean ere kantatu egiten nuen behintzat, aitari eta amari jasotako kantazaharrak, elizan ikasitakoak, artzaiei entzundakoak, eta neuk asmatzen nituenak. Etxeko abere, basapizti eta hegazti ahotsen imitazioez gainera, haizearan, euriaren, iturrien, erreken, kateen, plateren eta beste soinu askoren antzekoak egiten ikasi nuen anai-arreba txikien entretenigarri. Berriz ere ELORRI liburu iada zaharra aipatu behar dut. Han bada honako bat:

“Ota-txoria:
trik, trak, trak…
Ota-txoria:
ma-sus-trak.”
194.orrialdea edizio zaharrean

Aitortuko al dut Basarteko jaiotetxe hartatik noizik noizera eskolara joaten nintzen, eta behin eskolaurreko arkupetan pelotan genbiltzala, huts egin eta nesken aldera joan zen gure harizko miseria borobil hura. Han Sabinak atzeman zuen eta ez zigun itzuli nahi. Orduan harengana joan nintzen, harrapatu nuen, eta ia lurrera bota nuenean, maistra oilaloka etorri zen, heldu zidan belarrietatik eta, ikaragarrizko erretolika zioen bitartean, nesken komunera eraman ninduen preso. Beno. Han nengoen ni komunean eta lehen onduta nuenari zera erantsi nion:

“neskek txix eitten
daben lekuen
preso sartu nau
ma-¡s-trak!”

Hau da baina! Jesus, bidea galdu dut, ez etxerakoa, Patzikurenganakoa baizik. Zera esatera nindoakion Patzikuri, alegia: a) haurtzaroko inozentziarik ez duela pertsonak galtzen adimenaren garapen intelektualarengatik, eta b) jakitatea eta pentsamendua berebiziko mirabe, lagun edo urgazle izan dakizkiokeela poesiari, beharrezko ere ez bazaizkio behintzat. Poesia ez da hutsetik sortzen, ezin daiteke. Poesiak eraikuntza elementuak behar ditu: euskarriak. Amonek, zekitenaz, ezagutzen zutenaz, pentsamen zutenaz baliatu ziren beren kantuak sortzeko eta ontzeko. Ezagutzen zuten sehaska, ezagutzen zuten sehaskaren hotsa, ezagutzen zuten sehaskan zetzan haurra eta, sukaldeko argitzalean, erdi-ilunean, altzarien ingurua ezbaikoa zen hartan, erraz pasatzen ziren zurezko sehaskaren hotsetik kunkunera, kunkunetik kuttunera, lurrunera urrunera, begitazio, aierupen, oroitzapen, irudipen, fantasia eta pentsamendu edotariko berealdikotara.

Amonek haur kantek, lo kantek edo jolas kantek, kantagaien eta kantu horiek gauzatzen dituzten elementu eta euskarrien ezagupen ondo begiratu, ohartu, hausnartu, egosi eta berenganatua agertzen digute. Nola eman bestela onomatopeiak, erritmoak, musikaltasuna, xarma, lilura, xoradura? Ezagutzen nuen otatxoria, ezagutzen sasia, ezagutzen mazustak eta, tak, aldegin zidan trik-trak-trak. Barka biezat otatxoriak, Montserrat Caballé bururatu zaidalako. Patzikuk du errua. Ixo! Eskerrik asko, Patziku. Zuk badakizu kantagai dela Montserrat, agertokirik galantena beteko kantari miresgarri sekulakoa. Ez naiz luzatuko ez haren deskribapenean, ez haren kantuak eskaintzen duen gozamenean. Zera nahi dizut gaztigatu, hots, barreak aparte, hari jasotako poemak, otatxoriari jasotakoak ez bezalako elementuak eta euskarriak beharko lituzkeela: hasteko beste planteiamendu bat, eta jarraitzeko beste garapen bat eta beste lengoaia bat. Lengoaia birkalkatuko nuke, batez ere. Lengoaiak ederra beharko luke izan, irudietan ugaria, egokia eta adierazgarria, Montserrat eta haren kantuaren neurrikoa; eskola, eskola eta dirdira handikoa; jakitatez eta pentsamenduz aukeratu, landu eta emana. Baina emateko moduak ere badaude eta zenbat! Ur guztiak ez dira xirripa bezala ateratzen; zirrizta bezala, zarrasta bezala, zurruzta bezala eta abar ere azaltzen dira; “erritmo bixi arin xarmagarria”z gainera, hotsen, soinuen bolumen eta konpas ezberdin asko eta askotarikotan; eta “xarmagarri” ez ezik, atsegin diren beste agerbide ikusgarri, miragarri, txundigarri hamaikatxotan.

Ibiltaldiaz gustatua ailegatu nintzen Seminariora. Gezurra ematen du Urtarril hasi berrian horrelako egun argi eta ederrak. Nik ez daukat Jon Kortazarren LABERINTOAREN OROIMENA, eta ez dut irakurri ere egin. Urbiara joan-etorrian buru-entretenigarri erabili nuen Patziku Perurenak LABERINTOAREN OROIMENA liburuari egindako iruzkina berrirakurtzeari lotu nintzaion. Oporretan geunden eta oporren atsegina bizi nahi nuen eta ni Patzikuren iruzkinera. Gazte-bulkadaz beterik dago, zerbitzari berri gartsuen lehia beroz, maite duen poesiaren-ur garbi eta inozenteen-ezkutari fier; baina ezpata ez darabil oraindik guztizko trebetasunez. Kolpeak bai, kolpeak banatzen ditu, baieztapenak diot, “arrazoi handiak, egia biribilak”, eskua baino handiagoak, eta ez die behar bezain ondo heltzen, irrist egiten diote.

Ez dio axola. Ikasiko du harri handiegiak baino eskuan erraz kabitzen diren harri koskorrak manaiagarriagoak direla eta efikazagoak. Dena ikasten da ibiliz. “Poesia kasik ezagutzen ez dugun laberintoa da oraindik guretzako; etab..” Laberintoa, definizioz, artifizioz edo arterioz egindako ibilbide nahastu eta irtenbide oso zaileko eraikuntza da. Artifizioa, berriz, artezko, agudeziazko eta trebetasunezko ariketa edo iharduna. Nora goaz, adiskide? Poesia laberinto bezala ideiatzen baduzu, ez ote diozu poesia artifizioz egindako eraikuntza dela? Baina gaizki ulertu ez badizut, ez da hori poesiari buruz eman nahi diguzun zure ikuspegia. Orduan poesia ez da laberintoa. Zer ote da?

Terrazara irtetzeko tenta-tenta eginda nago, obserbatorioa dagoen terrazara. Noan. Zohardia tipil dago. jakitunek eta pentsamendu-gizonek, zerutar ganga itzel hori, ageri zaizkidan halako beste milioika astroz eta astroz infinitoan barrena loretua dagoela diote. Jakitunek eta pentsamendu-gizonek diotenez lagundurik, hau irudimenaren txangoa!

“Y más allá de todo lo visible,
qué es lo que hay del otro lado del espacio?
Allende el infinito,
di, Aldebarán, qué resta?
Dónde acaban los mundos?”
(Unamuno, RIMAS DE DENTRO)

Intzentsuaren kea katedral handi bateko argiontzi piztuetan zehar bezala dabilkit irudimena goietatik goietara.

“De vosotros, celestes jeroglíficos
en que el enigma universal se encierra,
cuelgan por siglos
los sueños seculares;
de vosotros descienden
las leyendas brumosas…”.
(Unamuno, Id.)

eta hainbeste izarren argi ederrek zorabio gozoz mozkortu nau eta esertzera noa, begitazioaren gozotan murgiltzera. Zein erreinu eta errainu zoragarritara garamatzaten jakituriak eta pentsamenduak. Eurei eskerrak mia eta dasta genitzake bestela ez ezagutu ez gozatu ezingo genituzkeen eremu aberats, jori eta gozoak. Zein ongi, “mila irudipen lilurak ehundutako” “ala delta”z, “irudimenaren erresuma” librean ikusten, sentitzen eta amets egiten duguna ahal dugun baliabide guztiez kantatuz.

Dakidantxoa dastatuz,
pentsamendua haztatuz,
irudimena sustatuz,
arnasa edo lurrun argi bat
sortu zait hitza eskatuz
zzzzzzzzzzzzzz

z z z lehendanik kirikaz,
gero elkarren irrikaz,
batzandu dira kilikaz
beti guztiko ballet iaioan
erritmoz eta musikaz
zzzzzzzzzzzzzz

OHARRA: “Liburu komentarioak” deitu atalean ageri den Patziku Perurenarenak irakurri eta idatzia da horrako hori. Gero jakin nuen nor den Patziku Perurena. Arraio Patziku! Patxi Perurena zen nik ezagutzen nuena, ez aurpegiz aurpegi, baina bai hain gustora irakurra nuen EMILY liburuaren bidez. Geroztik KANTUTEGI ZAHARRA ere gozamen handiz irakurri dut. Hau berau bai, hau Patzikurena da. Nik ez daukat liburu bikain eta onargarri horien egileari zer tronpa jorik; mirespena, atsegin agurra eta esker ona besterik ez diot eta zor.