susa | literatur emailuak | literaturaren zubitegia | euskarari ekarriak | armiarma | klasikoak | aldizkarien gordailua | basquepoetry | ipuina.eus | ganbila.eus

« Posthuma | Euzkadi ante Europa »

Biotz begietan / Xabier Lizardi / Verdes Atxirika, 1932

Lizardi’ren azken-olerkiak Ormatxea'tar Nikola / Yakintza, 1933-12

Gaiari ekin baino len, gauzatxo bat agertu bear det, ez arrandiz, bai pozaren pozez. Ni izan ez ba nintza, oraindik argitara gabe zegoan “Lizardi”ren liburu txoragarri ori. Egia esan, ni izan ez ba nintza, Yainkoak besteren bat sortuko zun; baina ni izan naizelako ez al daukat pozbiderik? “Etxeak bear ta bideak ekarri”, dio esan zarrak. Arentzat ontan ni ekarri nindun, eta neretzat ua ekarri zun, gero agertuko diran gauzetarako. “Ikusi ezak bertso-mordoxka au, argitarako gauza ote liteken”, esan zidan. Eraman nitun baserrira, ark ekarriazita naukan baserri artara, eta astiro goxo goxo irakurriz, “au diagu gizona” esan nion nere buruari. Bereala itzaurrea egin nion, eta aren andreak irakurri zun. Lenago, “zeron bertsoakin txoratu egingo zaizue” esaten zunak, orain etzedukan egonarririk liburua argitara arte. Alabearrez, noizean bein Bilbaora yoan oi nintzan, andik ez baininduten oso nere eskuko utzi. Liburua artaraño ekartzea gosta zitzaidan, neronek dakidan ainbat; baiña aurrera ere enu ondotik utzi. Gezurrik izpirik ez diot, berreun aldiz baino geiago Verdes’en lantegietan sartu nintzala ba diot. Lan asko zeikan beti bezela, ta eragin-bearra nedukan. Aurreneko irartokerrak neronek zuzendu ta bigarrenak Tolosara bialtzen nizkion. Ez al det pozbiderik aski?

Len esanak ez berritzeko, zerbait berri aztertu bearko det. Liburuaren azken-aldeko olerkiak, batez ere “Asaba zarren baratza” ta “Eusko-bidaztiarena”, itzaurrea eginda ondoren eman zizkidan, eta presaka samar ikusiak nitun, itzaurre orri azken-ukitua ematearren. Asaba zarren baratzaz, liburuan dun ederrena bezela dala eratxikiko nun, ordu ezkero bezela aztertu ba nu. Badu ordea oraindio beste bat argitara gabea “Arras Gorri” oiek baino batere ez makalagoa. Argitara ditenean, zenbaitek “Lizardi”ren olerkirik ederrena etsiko du. Au ezkero egiñak argitara eman ta, zergatik etzigun agertu “Yakintza”n edo EL DÍA-n? Ez baitzedukan bukatutzat. Aldakuntzak ere ba ditu.

Aztertu-bearro gora bera, lengo iritzirik ez det batere aldatu; gauza berririk ozta ozta ikusi det. Beti egizale ta maitazale, maite-gaia gorde-antzean landu ba du ere.

Egia ta maitasuna olerkariengandik alde samar dabiltza geienez. “Gizon oro gezurti” esan du Yainkoak Dabid’en bitartez; olerkaria gezurtiago esan daiteke. Ez noski gezurra esateko asmorik dulako, askotan beintzat, baiña iduripenezko ta biotzezko gauzak asko gabe ta uste gabe bapikatuz (exageratuz) zentzugabeko ta neurriz gaiñeko gauzak esaten ditulako. Asmakeria ta asmaketa ona, bi gauza dira. Zenbait olerkari, edo asko, asma ta asma ari oi dira, olerkia ortan dagolakoan. Idurimen bizkorra du olakok: “tiene poderosa imaginación” entzun oi degu maiz aski. Nork ero baten aiña iduripen eta asmakeri? Beraz, eroa olerkaririk aundiena? Bai zera! Gizon ernea ta zozoa zertan bereizten diran ba dakizute. Larra’k esaten zunez, zozoak zozokeri asko asmatu ta esan, eta erneak zozokeri asko asmatu arren, isilik idukitzen ditulako. Ona ere ortan bereizten da gaiztoarengandik. Gaiztoak asmaketa gaiztoak egin egiten ditu; onak gauza gaizto asko asmatu arren, egin gabe uzten ditu. Olerkari onak ere ori du: buruak iduritu asko ta gezur asko iraultzen dizkio txarrari bezela, baiña lekutu egiten ditu. Nola diteke, esan zidan behin “Kizkitza”k “Lizardi” bezelako zentzuzko gizona olerkari izatea? Orretxegatik bada, esan nion: idurimenaren eta biotzaren yardunetan zentzuz eta aukeraz yokatzen delako. Batez ere, berak bere buruz ikusia, ondo ikusia, agertzen zun. “Urte-giroak ene begietan”, eta “Biotz-begietan” liburuaren izena. Gauzai ondo begiratu, berriz begiratu, sarri begiratu, ta ola asmatzen dira egiak. Itsasoa sekulan ikusi gabe ango berri ematen duten olerkariak ba dirala esan oi da. Urrutiko gezurrak bear, nai ta nai ez. Orobat gertatzen da onontzagoko gauzetan ere. Udalena, uda, udazkena ta negua, eguna ta gaua, guziok ikusi ditugu, baiña zenbaitek, zer egiten dute oietaz olerki bat egin bear ta? Olakok gai ortaz egindako olerkiak ba ditu, ta aiek argitu naute, nik ere egiteko. Zoroa! Egunaren argia utzita, eguzkiaren argia utzita, illargiaren argi-billa zoaz? Nondik artzen du argia illargiak? -Eguzkitik. Nondik artu du olerkari onak bere eguna, gaua, udalena, udazkena? -Gauzetatik beretatik. Zoaz bada zu ere, ta begira gauza oiei, oiekin itzegin maiz, oiekin yardun, eta urrutiko gezurrik ez dezu aterako. Gauzekin berekin artu-emana bear da, ondo ezagutzeko. Ta ezagutu ezkero, maitatu ere egingo dira. Ezaguerak maite-txingarra aterako du. Ni enaiz pipartzalea, baina ala ba nintza, neronek nere mugerretik aterako suaz gogoago erreko nukela dirudit, besteri eskatutakotik baino. Neronek landatuko aza, neronek yorratutako barazkia, pozikago yaten ditut kalean erositakoak baino. Zerorrek atera txingia gauzai, zerorrek atera ao-goxoa egunari, gauari, udalenari, udazkenari. Au egin zun Joxe Mari zanak, eta onengatik da egizale aundi, olerkari aundi.

Maitezale ote zan “Lizardi”? Biotzik bai ote zun? ezetz ere esan du norbaitek itzez nere aurrean. Olakoarentzat olerkari izatea negarti izatea da bear ba da. Biotzak ixur-xulo asko ditu: batetik negarra dario, bestetik parra, atsegina, alaitasuna, gorrotoa, maitasuna. Parra ta poza, alaitasuna, atsegina eragiten, batere ez da errezago. Biotza ez du “Lizardi”k ixuria bai ordea eraginbera (sensible) ta eragillea (que hace sentir). Besteren biotzari eragiten dionak, berea geldi ezin iduki. “Negar eragin nai ba didazu, ezazu min zerorrek lenik”, esan zigun Horati’k. Maiz ordea, biotzak min geyago du negarrik bage. Dardararik aundienak ez dute malkorik. Artara ezkero, Yainkoa bear luke negartiena, Yainkoak adiña inork ez baitu maite. Alare ez da Beregan aldatzen. Esan oi degu, bioz-bera dala ta bat eta beste, baina gure antzera iduri degula. Alda-eziña da Yainkoa: beti bere batean dagona. Ez da arririk, ez burnirik, ain aldagabe dagonik. Alare ez da otza, ez da gogorra. Gizonetan ere zenbait biozberago izan oi dira; orregatik ez biozdunago. “Lizardi”k biotza gizakia zun, euskalduna zun, gordea zun, baina biotz aundia, berez eraginbera ta besterenaren eragilea.

Baina erabateko gauzak esaten yardun gabe, sar gaitezen olerkietan.

ASABA ZARREN BARATZA

“Lizardi”ren olerkirik ederrena izkuntza goxoz beintzat, gogorapenez ez ba litza ere. Amona dakar bere gaia apaintzeko.

Baratz-erdian dut arki
amona: alderoka dator,
begi galduak noranai…
eriotzak dakar besalagun,
bere buruz ezpaita gai.

Olerki aberkoietan aberkoiena au egin du “Lizardi”k. Ez itzaldirik, ez libururik, ez esanik, ez kantarik, guziak elkar yota ere, Euskal-errian ez da olako gauza garairik eta ximenik esan, ez esango ere bear ba da. Asaba zârren baratza, euskera, “untzadun ormek esia” lur yoerazteko zorian. “Otzaldi zoro baten itzuli, yoka nagokik atea”. Euskeragandik urrun, txango zoro bat eginda, berriz gure izkuntzari yo dio atea. “Ate gorri zurezkoa, euri zakarrek usteldua; marraskiloek bide biurri dirdaitsuez apaindua”. Ateaz bakarraz esana lego, zeaztapen edo deskrizio bikaiña bi itzetan, baina euskerari doi dagokiona. Amonaren izkuntza… arengana diyoa berriz, il-urren dagonarengana, ta bere bizialdiko gauzekin euskeraren piztu-naia garbi adierazten digu. “Bai bai nun amona xar bat, zazpi begiko baratzai; deadaekari yayoa marrubi-lapur nenkusanetan… Bizi ote dut gaxoa?” Au da izkera, enetxoak! Ez dio “bizi ote da”: esaera illa litzake. “Bizi ote dut gaxoa!” Erderaz nolabait esateko: “¿la lograré hallar viva?” Au da amonaz eta izkuntzaz axolaz mintzatzea.

Sar eta… zuaitz yantziak.
Urrats bat egin, ta… adar uts.
Oroipen-txoriez zeuden
beterik: ni ikus ta, bat batean
egoei eragin zien.

Ez dugu igalirik ikusten. Oroipen-txori batzuk. Zer nai ote dute? Nora diyoaz egan?

Nigana datoz nâsian…
adiskide min maiteak!
Barru muñeko gauean,
su itzalitako zârra gar gorri
dabilda biur naiean.

Dabilda dio dabilt ordez. Atsegin ematen zion da orrek, zenbait aldiz ondo dator bertsorako, baina izketa askatuan ere erabili oi zun. Dit ordez dida (dide) gaur ere esaten da Leitzan; asko diranean, didea. Au baita Berastegin eta Orexan ere.

Belar gaiztoak yan ditu
nire bidexka izkutuak…
Ala bakanak dakartzi
bide gañeko mastiak, eta
ortziak peitu du eguzki (palta du).

Urte yoanen zitala!
Zuek zarpaildu-itzalia
lenera nork lekardake?
zabal naroa nuen baratza,
gaur ain estu, gaur ain gabe!

Baiña ez ote du ezer aurkituko baratz ortan?

Baratz-erdian dut arki
amona: alderoka dator,
begi galduak noranai…
Eriotzak dakar besalagun
bere buruz ezpaita gai.

“Besalagun”. Nola esan diteke au erderaz ain ximenki?

Amona, zatozkit otoi:
billoba laztan ezazu,
esan zadazu, “billoba”.
Itz ori soilki, zarrak ondu dit
ardoa oi dun bezela.

Zarrak ondu dit: aspaldi entzunak, alegia. Itz onek piztu dio biotzean izkuntzarenganako sua.

Biraka asi zan, dei ta dei:
aita dei ta ama; aurtzaroko
lurrak irentsi-lagunak…
Zarrez birrumetu danez-gero
menbeko darabil lenak.

Egokiago ezin esan gure izkuntzari buruz. “Lizardi”rengan ere itz orrek deitzen ditu aita eta ama, ta izkuntza birrumetu onek oraindik bizi ditun itzak.

Errukarri! Lausorik du
gizargia begietan…
Non-nai aldiaren sitsa!
Zu’ka mintzo zitzaidan,
zaldun arrotza bai nintzan.

Laztan dut. Bera, arrituta,
begi-begira dagokit.
Gero, geldiro: “Nor zaitut?…”
Euskeraz ark niri galdegiña
gogoan besterik ez dut.

Nor zaitut? Leizarraga ta olakoak irakurrita ikasi zitun esaera apiñ ok. “Nor zera?” askoz otzagoa da. Euskeraz galdegin ziola besterik ez du gogoan: au aski baitu.

Nire begien suz sutu
naiez arenak, diotsat:
“Billoba nauzu, zarrena…
“zure marrubi gorriak iñoiz
“ostutzen oi nituena…”

“Naiz” orde “nauzu” ere, biziagoa da. Makartxo bat du alare, guzia esateko: “ostu oi zituena” bear luke, “ostutzen”ek berekin baitu “oi” ori.

Oroi ote?… Begietan,
zalantza dut tximistarik
iragan zuelakoa.
Burua igurtzi zidan astiro,
esanaz: “Zu…? Zu?… Gaxoa!”

Ederki igurtzi ere! Euskerak maiteena izan du “Lizardi”.

Ta asi zan biraka berriz,
il zarrei oska,
eriotzaren egarri…
Bizitzaren ondar-aleak (azken-aleak)
larrañean eultzen ari!

Oraña Ta, ara, bidean, baldarño,
muttiko bat guregana:
ark birbilloba, nik seme.
Ikus amonak, bertan gelditu,
ta aren eztizko irri-parre!

“Ark birbiloba, nik seme”; ez “aren birbiloba, nere semea”.

Laztan du, pozak zoratzen:
“i aut, orain akust ongi! (Ez “i aiz”)
(diotsa). I aut, bai, olako…”
Ta… nere izenez igurtzi zuen
burutik oñetaraño.

“Lizardi”renean aterako ote da “Lizardi” bigarrenik? Orduntxe bai euskerari piztualdi gogorra eman. Berak, nonbait uste ori zun.

Alare Haranederrek “gertatzen ohi da” (Philot. 20-12) gertatu oi da ordez. “Ocupatzen oi ninduten” (Philot. 32-8) okupatu ohi ninduten ordez; yartzen ohi dire (Philot. 153-4) yarri oi ordez; Damu hartzen ohi zuela (Phil. 156-26) eta abar.

Lêna zegoen orañaz
ele-gozoka. Bitzuok
mintzo beraz ziarduten.
Ene asaben lokarri zârra,
Yaunari zor, etzan eten.

Ba du euskerak itxaropen. Ez da oraindi galdu.

Etorkizuna. Ordun eguzkiz yantzi zan
asaba zârren baratza;
ordun, zuaitz igaliz;
ordun baratza lêneratu zan
mugak berriro zabaliz.

Ta lên ikusi-gabeko
zuaitz barri bat zegoan (abertzaletasuna)
erdian, guzien buru…
Aren gerizak erri-baratzak
eziñ-ilkor egin ditu.

Nire Tabor-mendi: nire
baratz zârraren antzalda!
egi, mami, biur adi:
lenaren muñak aldatu beza
baratz zârra baratz berri.

Baratz ori bezela, euskera ere antzaldatuko da.

“Eusko-bidaztiarena” aipatu det urrena. “Izkuntza pinpiriña, esan nun itzaurrean, aundikitarra, zarpaztu esan dioten andere aberats batek aterako luken yantziz yantzia”. Nork esan dio zarpaztu? Euskaldun aizejo batek, Unamunok. Bizkaiko Aldundiaren euskerazko eskoletara-naiean, Azkue’rekin agertu zan norgeigokara, ta Azkue baino motxago gelditu. Arrezkero dio dion gorrotoa euskerari. Andregai bezela artu zun euskera, ta euskerak etsipena eman zion biribil biribilla (calabazas redondas). Ori du guzia euskeraren aurka. “Lizardi”k ordea, emaztetzat bezela artu zun, eta euskerak etzun bizialargun utzi. Ola dio berak:

Aberriaren abots eztia
gogamenaren ezkon xuria,
ekatzan esku guria,
atorkit geldi geldia,
uztagun aldikoz, Euskalerria.

Itz oekin deitzen du eztai-ondoa edo ezkon-ondoko bidealdia egitera. Baina aurrena, ederra dala esan gabe ezin utzi, baserri-neska, larre-lorea izan arren.

Eder aunagu, mintzo yoria,
eder benetan, garoz yantzia:
larre-loretik basa-eztia,
basotik euskal-mamia,
laister sortzen al duk Olerkaria!

Au zun ametsetako bat: euskal-oiturak lenbailen bertso ederretan poema aundi batean ikusteko ametsa.

Ta, ala Yaunaren gogo ba ledi
nik gogo dudan bezain gartsuki,
euskotar azal ta mami,
gure erriaren olerki
garaia norbaitek lenbailen begi!

Berak uste zun olerki garai ori, erditsuraino irakurrita yoan zan mundu ontatik. Ametsa egi biurtzen ikusita, erditik eten zitzaion. Ametsetako bat esan det ordea. Etxerako len-seme bezela nai zun olerki garai ori, baina ortaz gainera senide asko eskatzen zizkion bere ezkon-lagun oni. Bein baino geiagotan esan izan zidan. “Onozkero egina yotzen diat ire poema ori, baina beste olako ta alako lan ez dituk, arren, eskutatik utzi bear”. Ikus nola dion emen berak:

Baiña nik, izkuntza larrekoa,
nai aunat ere noranaikoa:
yakite-egoek igoa;
soina zaar, berri gogoa;
azal orizta, muin betirakoa.

Ama onen antza ikusi nai zuken lurbira guzian, ezin konta-ala semetan.

Ez adi beldur, nere Maiteder:
baserriz landa nai aunat ager-
arazi, bazterrik bazter,
arroki; ezpaitun ezer
lurbiran ederrik i bezain eder!

Gogomenaren ezkon ez-antzu,
eztei-ondoko bide dinagu.
Otoi, Yauna, ibilgo-buru,
maitasun-edermen-zitu,
aur begi-argirik anitz bekargu.

Unamuno’k irakurri edo zun olerki au. Andik zenbait ilabetera au Euzkadin agertu zanetik, Valencia’ko Lore-yoku edo Juegos Florales’etan ikus zer zion izkuntzari “ama” deitzen diotenentzat: “la lengua no debe ser madre sino esposa, que es de la que se tienen hijos”. Ba liteke berari ere gogoak ematea, baina “Lizardi”k aurrea artu zion, beintzat burura idaroki ez ba zion ere.

Ba dijoaz bidez, itsasoz, Alan Gerbault bezela.

Itxaso bare, zelai urdiña,
muga-biribil, belar-berdiña,
goizaldea duk sorgiña!
dirdaiez ikus egiña
mende-neurle dugun gurpil ariña…

Eguzkia, alegia, eguna argitzean. Muga-biribil esan du itsasoaz, eta egia. Belar-berdina ere bai, ez baita izpi bat bestea baino luzeago, muñaska batzuk izan arren.

Iguzkipean ugartedia…
Ur zabalean oial zuria…
Zuaitz arrotzen azpia,
eun urdiñek itzalia!
Or bide zetzan Gerbault bakartia.

Zuaitz arrotzak daude oial zuri orren babesean. Itsasoan zuaitzak beti arrotz dira, baina arrotz-errietakoak adierazi nai nonbait. Oial urdiñek itzaltzen dute lipar bat zuritasun ori.

Urrena, legorrera dira, ta an euskerarentzat Ameriketa arkituko dutelakoan, aberastasuna agertuko zaielakoan, Baigorriko baxerarena gertatu: “Baigorrin baxera urhez, ni arat orduko… lurrez”.

Lekaro zabal, lurraren gerri,
ondardi kixkal eriogarri:
bidazti-begiek sarri
aidean baso ta iturri:
bertaratzekoan… ondarra gorri!

Euskerarentzat bidea urratzen ari danak ez dauka askotan besterik. Non baino non aurkituko diat itzal eder, baso aberats… ta arkaitza ta ondarra besterik ez. Moise’ri bezela, arkaitzetik ura atera bearra gertatzen zaigu askotan. Ala ere aurrera geren bidean. Ez degu neke alperrik. Lana beti azaldu egiten da.

Itsasoz ara asi dan ezkero, euskeldun dala gogoak eman dio, ta andik utsik etorriko ez dalakoan, onela dio:

Dagigun arraun Izotz-errira,
zarren aztarrik danentz begira:
amaika yoan ta bira
eginik igaz baitira,
eskuan arpoia, soñean zira!

Terranova’tik ere gorago,

Legorra zuri, beltz itxasoa:
izotz bat untzi gure ibilgoa…
Xoil, egazti bat diyoa
odeien senide, zabal egoa…
¡Kanta ditzagun ango gau luze,
ango illunabar su gorriz bete;
gizonek elurra aterpe;
lurralde gizenik gabe;
gure Euskalerriaz ain guziz beste!

Au ez da ordea gauzarik zailena. Oraingo uri nagusi oietara ere begira dezagun, zokorik beltzen oietara:

Iri nagusi, giza-erlauntza,
zorapenezko aruntz-onuntza,
sumabearra, yakintza,
sal-eroste ekurugaitza (eziñegona, ezingeldia)
gure elkar-indarrak itzuli bitza!

Labur esan: apin zaite euskera zernaitarako:

Ortzi oro ta egute oro
yaso, ikus-ala, ta abes gozoro…
Apaindu zernaitarako:
adi gaien adirazteko
gizaki guzien alderdi ta asmo.

Azkenik, izarretara ere bai, lurrean diran gaiak agortuta. An bear du lekua euskerak:

Ta, beko gaiok agor ezkeroz,
Iguzki’k ezin urtuzko egoz,
(Ikar’ek ez bezelakoz)
goazeman, zerura igoz,
izar urdiñetaraño asmoz!

Au zun arek asmo, berak eginez ta besteri eraginez. Ua bezelako gutxi asko genuzke gure izkuntza izarretaraino yasotzeko.

Azterraldi bat emaiogun orain “Arrats Gorri” deritzaion olerki argitara gabeari. Egunaren eta Gauaren asmakai berri bat asmatu digu. Maitearekin ilunabarrean dagola, goibeldu egiten zaio laztanari begia. Begia argitzeko ipui bat yalkitzen dio, Gaua zer dan eta Eguna zer dan adieraziz. Gaua, Egunaren ama, ta iltzen diran egun guzien ama. Gauak ereiten ditu illun sakonean ainbeste ta ainbeste izar, etorkizuneko eguzki biurtuko diran aziak. Irteera (exitus) guziz berria ta alaia du. Lau urte-giroekin bosteko ederra egiten dula agertu bear luke. Izadiaren olerkaria dugu “Lizardi”. Baina entzun:

Zerk goibeltzen zaitu, maitea, arratsero,
aizea ta txoriak atertuz gero?
Begi zabaletan zerk edatzen dizu
gandu delako ori, erdiz nigar ta izu?

Eguna arrausi-nai asi-garaiean;
mendietako isla zeru bazterrean
non gerezi ta non baxaran denean,
zerk atzi zakida, gaixo, bat batean?

Nireganuntz erne zenuan gogoa.
Zerk arinduz ta nork emanez egoa
diyoakit iges? Ta aidean esegi
dakust, txori lilurarazia iduri.

Itzik ez diot aldatu ahapaldi oni, baina bi edo iru aldiz irakur-bearra da berak utzi bezela. Nik beintzat lan izan zun asmatzen. Punto bat yarri besterik ez diot egin, lenengo bertsoaren bukaeran.

Beldur naiz, eneño, arrats gorriotan
erio-oxkirria dabiltzun zañetan;
Egun begi-urdin iltzen dagola-ta
arengana zauden, maitez ukituta…

Begira: Izkain’eruntz, txingar borobilla
noiz egingo dago uretan murgilla,
ta noiz txir-txir otsez itsaso gorria
biur daiten lurrunezko odei zuria.

Izkain, mendiren bat ote du? “Itsas gain” dirudi ostera. Izpegi, Izpuru, ta olako izen antzera berak asmatua edo. Beste gauzatxo bat dauka ondo bukatu gabea. “Noiz egingo dun” murgil eta “noiz biurtuko dan” odei, batera yartzen ditu, zilegi ez dan bezala, ta orrek illundu ere egiten du. Nik biurtuko ordez “biur daiten” yarri det. Ola bertsoak ez du akatsik eta argitzen da esan nai duna.

(Maitagarriari, betazal-ertzetan,
oskorriak dirdai, nonbait malko-intzetan,
ta mutillak ipui bat asma dio,
laztanari lên-poza itzul ba lekio…)

Orain asten da ipui ori:

Egun begi-urdin, sortu berri artan,
lurarren gañetik arroa ziyoan.
Iñoren ume zanik ezpaitzekien,
il-ezintzat bere burua yo zuen.

Eguerdiz gero, zalantza da, larri,
buru oraillean azkura du sarri;
atzera so, ta, illaunki, aldapa bera,
gaua darraikio ludiaz yauntzera.

Amil-mugan, bekaitz zimelak artu du;
amorruz damakio odei-sail bati su;
ta, argiz gaua galazi-ustean,
murgil yo du buruz sarkalde-leizean.

Gauaren aginduz, orra sua itzali.
Itz ok bota dizka Egun yoanari:
“Ai eguntto txoro! ez ezagun ama,
lên uts sakonean Bakar nindukana! (nintzena)

Lurtarrok, ez beldur. Pake, maitaleak…
altzoan dakarrtzit zorion-aleak…
altzoan dakartzit izar ugariak,
etorkizun egun berrien aziak…

Ta au esanik, lerden, ereiten asi zan
aziak irraka sail beltz gizenean…
Arrats gorria il da… Zeru-bazterrean
ez gerezi dugu, ez ta are baxaran!

Azkeneko bi bertso ok kendu egingo nituke, berandutu egiten baitute. Ipuia bukatua zegoan. Indarra kentzen dio. Obe litzake burubidez aldatu gabe ahapaldia biribiltzea; obeago kolokan uztea. Eta berak yarraitzen dun bezela ola yarraitzea:

Ipui gazi-goxoak izan dik almen:
orra gandua urra ta nabari lurmen…
Begi zabaletan, irria nagusi:
giro-alda ain usurik ez dut ikusi!

Urrengo lau bertsoak, politak izanik ere, kendu egingo nituke:

Ai, eguzkitara, mutillak al ba lu
auzo-soigañean burua atsedendu…!
Bañan, Lotsa dauka tartean yarria,
naiz, itxuraz ez den lagun txit lodia.

Bidetik ateratzen dala dirudi, edo nik ez diot asmatzen. Begi aiek nola argitu diran ikusteko ba da, zeren lotsa? “Eguzkitara” onek nasten nau.

Ikustazue, ezperen, zein ederki yarraitzen dun gaiak, ori gabe:

Izar urruneri begiak emanik,
eztaietan biotzak ditutelarik,
elkarrenganago dituan gauari
ixil-mintzoz ola zioten eskari:

Begi-beltz, oin-illaun, Gau, ama naroa,
ekarkor bekigu zure azaroa;
egun begi-urdin betoz ugariak
gure elkarmin onen gañezkagarriak…!

Gau itza tokiz aldatu diot, koma atzetik dula, “ama Gau naroa” ordez Gau, ama naroa. “Ondar-gorri” deritzaionean nik esan nion “Lur andrea” ordez “Andre lurra” yartzeko, bestela bitara artu zitekela. Nere esana egin zun gizagajoak. Beste iñoiz ere nik esanda zenbait bertso kendu ere egin zitun, argitara baino len. Au etzidan oraindik erakutsi ta etzun bukatu. Gero agertu da paperen artean. Gauza ederra dala sumatuko zenuten, baina irakurraldi batekin ez diteke bear bezela ezagutu. Ez dizuet berriz irakurriko, baina erderara biurtuta bai, neronek len egin izan zion bezela. Liburuan nere erdera yarri ere egin zun, berak baino obeki asmatu niola esanez. Etzaizute beraz gaizki idurituko. Ikus ezer palta ote dun, esan ditudantxo oek kenduta.

“Qué es lo que te anubla, amada, todos los días al anochecer, una vez que el viento y los pájaros han cesado? Qué es lo que en tus anchos ojos extiende esa especie de bruma, mitad llanto y mitad temor?

A la hora en que el día comienza a querer bostezar, cuando el perfil de los montes en el cielo lo dibujan ya cerezos, ya endrinos; que es lo que te ha cautivado de repente, pobrecita!

Tu alma, que estaba atenta a mí, qué es lo que le ha privado de su peso, y quién la ha prestado alas para que huya de mí? La veo suspensa en el aire como pájaro fascinado.

Temo, prenda mía (eneño), que en estos arreboles del anochecer corra por tus venas un escalofrío de muerte. (Temo que) pues está a punto de morir el día de ojos azules, estés herida de amor hacia él.

Advierte. La esfera llameante (la chispa esférica) está hacia Izkain (alta mar), presta a zambullirse, y esperando a que el rojo mar con su bullente susurro se convierta en blanca nube vaporosa…

(Parece que a la adorable le brilla el arrebol en los bordes de los párpados, en el rocío de sus lágrimas, y el galán le improvisa un cuento, por si devuelve a su amada la primera alegría.)

El día de ojos azules, a poco de nacer, paseábase ufano sobre la tierra. Como que por no advertir su condición de mera criatura, se creía inmortal.

Pasado el mediodía, vacila, teme. En su pálida cabeza siente frecuentes comezones. Volviendo la vista atrás, ve que le sigue la noche, ingrávida, cuesta abajo, a enseñorarse de la tierra.

En el borde del precipicio, se apodera de él la ruin envidia, y de rabia, pega fuego a un escuadrón de nubes. Y al creer que ya impedía la noche con esos resplandores, se zambulle en la sima del poniente.

Por mandato de la noche, se apaga el fuego. Al día fenecido le impreca de esta manera: “Ah locuelo! No conocías a tu madre (a mi), que antes existía solitaria en el profundo vacío?

Fuera temor, mortales! Paz, amantes… En mi seno traigo frutos de felicidad, en mi seno traigo abundantes estrellas… semillas de futuros días nuevos…”

Y dicho esto, erguida, comenzó a esparcir semillas a voleo en la honda negrura…

El agridulce cuento ha tenido eficacia. Se ha esfumado la bruma, y aparece denublada su vista… De los anchos ojos se enseñorea la risa: jamás he visto tan rápida transformación de estado de ánimo.

Dirigiendo ambos sus ojos a las remotas estrellas, estando en sus glorias los corazones, he aquí lo que le dicen por plegaria a la noche que más auna sus voluntades:

“Tú, la de negros ojos, la de pies leves, Noche, madre fecunda. Séanos fructífera tu sementera. Vengan sin cuento días y más días de ojos azules, que hagan rebosar nuestros mutuos amores”.

Nere ustez, onela gauza biribilla ta betegiña gelditzen da.

Biar den egunean Dante’ren bat sortuko ba litzaigu, eredua ba luke “Lizardi”ren idurizko ipuin eder ontan.

Bi maite illunabarrean, arraskorri dagola, gero eguna itzalita izarrai begira, olerkari negarti beltz-ikusbera dan batentzat, zer gaia! Garai orrek geienai negar eragin die; “Lizardi”k ordea, ortantxe pozbidea billatu du.