susa | literatur emailuak | literaturaren zubitegia | euskarari ekarriak | armiarma | klasikoak | aldizkarien gordailua | basquepoetry | ipuina.eus | ganbila.eus

« Katharina Blumen ohore galdua | Bizitzarekin solasean »

Bazterrak- Os Eidos / Uxio Novoneyra / Pamiela, 1988

Uxioren “Os Eidos” Patziku Perurena / Korrok, 1989-05

Arratsalde gogoangarri batez leituak ditut Uxíoren “Os Eidos”ak, gailegorik apenas jakitean, niretzat Koldoren Bazterrak baino izan ez direnak. Eta, egia esanen badut, buruan har batekin gelditu naiz, Koldo lan hau euskaratzera zerk eraman ote zuen jakin ezean. Gurean huts hori sumatzen zuelako, agian? Dena dela, nik alde horretatik bilatu nahi nioke lan honi gureratzearen arrazoirik handiena. Euskal lirika, lirika hutsa diot, ezerezeraino ekarria baikenuen kasik.

Liriko on batek ordea, bere burua ez luke sekulan salatu behar. Izadiak hitz egin behar du beti bere ordez. Uxío ez dabil aparte xede horretatik. Halere, maiztxo salatzen du bere burua. Ez da batere harritzeko, bizi zuen gaitzaldia kontuan izanik. Nekez aurki bailiteke, hain egoera larrian bere buruaz hain bakan mintzo deneko lirikorik. Novoneyraren poemetan nabari da biriketako gaitza izan zuela:

“Arratsalde honetan adiskide dut airea.
Murgilduz murgilduz noa.
Aireak nahi badu
inor ez izatera helduko naiz. (83.orri.)”

“Ilunabarrean
airearen bila ibiliak
badaki itzala
iluntasun leun bat baino areagokoa dela. (119. orri.)”

“Aireak badu zera bat
galdu egiten dena esanez gero. (110. orri.)”

“Sagastipean nenbilen noraezean
gau ilunean.
Airea eta biok gomutaka genbiltzan
Sagastipean nebilen noraezean
gau ilunean.
Ez inork ez nik nekien non nintekeen. (145. orri.)”

“Arratsaldeko airera.
Airearen arratsaldea.
………………………
Batek ohi duena
une bakar batean ohartzeke”.

Aireak hartzen du hor, ezkutuan gorde nahi deneko zera berezi bat, “esanez gero, galdu egiten deneko” iradokizunen bat.

Azal ditzadan ondoren, irakurketaren arian azpimarratu ditudan kapritxo batzuk. Gutxienez bitan harrapatu dizkiot itzultzaileari toponimo izen arrunt bihurtuak. Egoki eta atrebentzia handiz eginak, gainera. Izan ere, non jarri toponimoaren eta izen arruntaren mugak. Hain da lan zaila, batzu-batzutan.

“Arranoen gailur ilunak!
Eguzkiaren eta uraren mendiek!
Mailoak!”

Serras! galegoa, mailoak! jarri du itzultzaileak, Orixe batek jarriko lukeen egokitasunez eta ausardiaz. Gauza bera egiten du beste bizpahiru alditan, morodella galaikoa euskaraz harriaga ipintean. Eta toponimi eta izen arruten arteko muga honetan, ez harritu gehiago ere izatea, nahiz ni ez ohartu. Itzultzaileak berak ere aitortzen baitu: “Leku izenak, haietako asko esanguratsuak eta denotazio indar haundikoak, gailegoz utzi ditut. Ez dute ozentasuna galdu, nik uste, euskarazko perpausan”. Aitorpen hau beste alderdi bati badagokio ere, zer ikusirik baduela esanen nuke goian aipatu ditudan kasuekin.

“Freixeiroko lur zakarrak!
Mendi zutak!
Herri pobreak
hezurretan geldituak!”

Nik, mendi pikoak! jarriko nuen hor mendi zutak! jarri ordez. Eta ez naiz hasiko irados! gailegoaren eremu semantikoaz ezbaian; ez eta zutak! eta pikoak! gauza bera ez direlakoaz. Nik horrela jarriko nukeela esan dut, besterik ez.

“Fontiñas do corzo!
Orkatzaren iturriñoak!”

Zeinen hurbileko egiten diren galaikoaren -iña hori eta gure -iño hau. Eta zeinen eroso datozen elkarren arteko itzulketak egiterako orduan. Halere, haien iña (morriña kasu) hizkuntz oso baten ezaugarri da. Gure -iño ordea, oso besterik izaki:

“Lagos fontiñas outas
Putzuak iturri goiak”

Ez da erori, ez, itzultzailea tentazio horretan, alderdi hain tentagarria izanik ere.

“Ikusten dudan eta ikusten nauen hauxe
naiz ni:
…………………………………………..”

Etenaren puntu horiek ongi bete badituzu, ez noa deus esatera, benetako liriko batek, izadiarekin bat, bere buruaz zer sentitzen duenari buruz. Beste hau gehituko diztut.

“Nik amets dagidan ari du euria…”

Eta beste orrialde osoa utziko dizut zeure poema bizi dezazun. Uxíok honelako argi izpi batzuk ematen ditu askotan, bere ordez irakurlea izan dadin poeta, eta maiz, joko hori poema osatua baino gehiago estimatuko du, gainera, irakurle finak.

“Urdeak gizendu hil
gatzatu eta ketan gorritu.
Gantzan urtu behar…
Sutan erre behar…
Beti dago zer egina etxean.”

Poeta lirikoek, gehienek, izadiaren edertasuna baserriko edo, itsasoko gizalanarekin zipriztintzeko joera izan ohi dute. Ez nauzue ni horren aldekoa, bekatu berean maiz erortzen banaiz ere. Liriko onak, gizakiaren aztarrenik ez du utzi behar bere poematan. Bestalde, ketan gorritu hori, ez dut esanen gaizki dagoenik, baina, ez ote zen aski hain gutxitan erabiltzen ohituak gauden ketatu jartzearekin. Ni itzultzaile izan banintz behintzat, ez nuen gorritu erantsi beharrik izanen, nahiz jakin, ketatu esatea aski ez balitz bezala, ketan gorritu esatera ohitua dela egungo euskalduna.

“Neguko iratze ihartuak
Val Arcón eta Fontelako iraztiak!
Denboraren arrastoak
mendian han-hemenka sakabanatuak! “

Iratze zimeldua, gorritua, idortua, lehortua, ziztortua… eta beste mila adjetibo gehiago entzun izan dut, baina, min eman dit belarrian iratze ihartuak entzuteak. Eta nago, nire belarriaren kapritxoa lokalismo hutsa izanen ez ote den. Nahasi egiten dugula uste dut ihartu, lehortu, zimeldu… eta antzekoen arteko berezitasun semantikoa. Nor eta, Koldo ere badirudi nahaspila horretan galdu dela. Hagitz dotorea bestetik, denboraren usai zaharra dakarren iraztiak hori.

“Adarraren adaskaren muturraren muturtxoan txoriñoa kantari.
Adaskaren muturraren muturtxoan berbetan ari.”

Eta zergatik ez, berriketan ari jatorrizko gailegoaren musikaltasunari eta zentzu poetikoari ere labore baizen egiten ez dionean. Dena den, poema honek beste euskal herri kanta hau ekarri dit gogora:

“Sagarraren adarraren adarraren puntan,
puntaren puntan
txoria zegoen kantari
txiru liru li, txiru liru li
nork dantzatuko ote dun soiñutxo hori.”

Eta ona berriro, berez xarmanta izan arren, lirikaren mugak urratzera datorren pitxia:

“Arte gaixo horrek
eman du kimatu zuten igitaien
giderren egurra.”

Honako hau ordea, besterik da. Honek ez baitu giza aztarrenik, inondik ere nabari:

“Itzalak erakarri egiten du.
Ez dira entzuten
txoriñoen txioak
entzunaren entzunez.”

Ez dakit ordea, zergatik omititu duen Koldok jatorrizko xa hori. Oharkabeko hutsa ote da, ala nahita egindakoa? Niretzako behinik behin, iada bat sar zitekeen hor lasai, jatorrizkoak eskatzen zuen ariora.

“Gaua dator bazterretan…
Badoa arratsaldea txintik atera gabe
agur esanez
ez dakidan eta ahantzi eginen ez zaidan moduan.”

Zoragarria, atzen bertso hori. Baina, nitasun hori, berriro diot, ez dagokio lirikari.

“Gorrituak alorrak. Lebrak erori
gaztainondoetarik. Piper egin duten mutikoek
txorrokoak egiten dituzte
eta metatxo txipiak lebra pilatuekin.”

Ongi baserritarra behar, poema hau ahogozatzekotan. Ni neu behintzat, inoiz eskolapiper eginda, gaztain gerbak pilaxkatuz xorrokak edo metatxo ttikiak egiten aritua naiz mutikotan, jende larriak egiten zituen benetako belar edo iratze meta handi haiek neurri ttikiagotan imitatzeak ematen zuen atseginaren truke. Halere, Uxíoren “Cain as candias das cantrochas calvoas” irakurteak, Koldoren “Lebrak erori gaztainondoetarik” leitzeak baino zerbait gehiago adierazten ez ote duen nago.

“Behien bazka entzuteak ilunabarrean
mendiko isiltasunean
murgiltzen zaitu ia
presen ura ibarrean iragaiten ikusteak hainbat.”

Igartzen diot itzultzaileak zer esan nahi zuen baino besterik esaten du behien bazka entzuteak dionean. Behiak bazkan entzuteak, behar zuen hor gutxienez.

“Entzuten ez dela ari du euria soroetan.
Hurrenez hurren
erorten dira hostoak itzulika…”

Ez nago konforme dando voltas euskaraz itzulika jartze horrekin. Nik, kiribilka, jiraka edo antzeko zerbait jarriko nuke. Itzultzeak, berez, jiratzeak ez duen esanahia baduelakoan nago, nahiz, oraindik Euskadiko Txirrindulari Itzulia eta gisako kirtenkeriak entzuten diren. Alabaina, hostoak jiraka ezik itzulika ere eror daitezke, eta Uxío azken hori esan nahi bazuen (harritzen naiz baina) Koldok ongi egin du itzulika jartzearekin, behin eta berritan ere.

“Chove xunto e miudo…
Euria ari du estu eta xehe…”

Estu horrek ez dit onik egin, ez begira ez belarria. Nik honela entzun izan diet ene gurasoei: “zerratu aski ari dik euria!” “hauxe laino zerratua!”… Hitz hau ez ote zen aproposa Uxíok esan nahi zuena euskaratzeko? Baietz uste behintzat nik.

“Somatzen da denbora luzea
piskanaka iragan dela
goroldioz estalitako
arroka zahar hauen gainetik”

Zeinen pasarte ederra! Alabaina, denboraren tratamendu horrek liriko batena baino areago dirudi filosofo zuhur batena. Eta honako beste pasarte hau:

“Pasan pasan as nebras…
Eu sinto que me deixan e me levan…”

Zeinen ederki euskaratua, bere errima musikal eta guzti:

“Lainoak iragan iragan…
somatzen dut egiten nautela utzi eta eraman.”..

Otsoaren sinbologiak badu esanahi berezirik Novoneyraren lirikaren zirrikituetan:

“Otsoaren sasipeak!
Basurdearen amildegiak!
Inor joan ez eta joanen ez den
bazter bakartiak!

Leize batean amildu banintz bezala da
Lehen gauza zen eta eguna zen.
Orain dena da ilunpe otso bat.”

Bere sentierak adierazteko, bai modu berezia duela Novoneyrak:

“Iturriñoa kantari
iturritxoa kantari.
eta berea badu ere
badauka zerbait neure kantuak
ulertzen diodana.”

Ondoko honetan hitz bat iruditu zait hagitz luzea, zakarra, eta moldakaitza:

“Ollo do Río!
Lizun eta lidrio bizarrak!
Pago luze hostapetsua!
Ez diot gerizari baizik begiratzen…”

Are gehiago esanen nuke, hostapetsua, ez zait iruditzen euskara denik ere. Eta ez nuke nahiko inork garbizaletzat har nazan.

“Txoriak hegan
kantuaren inguruan.

Leku orok du
bideren bat
haratago
ez doana.”

Ez dut deusik honi eransteko, berriz irakurtzera gonbidatzea baizen.

“Urrumaka tortoila
Galaperra kontari
Zapalora gorriak
ogiaren urrean.”

Tortoilo hitza ez nuen entzun aitari ikasi nion Irungo Mayoaren herri kanta xahar eta luze hartaz geroztik, eta atsegin handiz irakurri dut hemen, beste edozeinek usapel jarriko lukeen lekuan. Galaperra kontari delako bertsoak duen zentzua ulertzeko berriz, galaperraren kantua ezagutu behar. Galiziako mapoulas roxas ez dut uste ordea, Euskal Herriko zapalora gorriak direnak. Bestalde, ez naiz hasiko ni ogiaren eta gariaren arteko sinonimiaz historiografiarik egiten. Baina, bai esan, Uxíok gariaren zentzuan darabil behintzat pan, askoz egokiago zela gurean gariaren urrean, eta ez, ogiaren urrean. Dena dela, baliteke itzultzaileak bere arrazoiak izatea jarri duena jartzeko.

“Elurra ari du
eta ez atertzen.
Denbora guztia une batetan.
………………………………….
Plomoan jausten da elurra…
inguru itxi batean
bezala
jausten da kanpoan elurra.
………………………………….
Iada ez da erreka entzuten.

Beste Uxío batek jaio behar du
Iraganak iraun dezan.”

Ez da beste munduko dohairik behar, Uxíoren memorian elurra nola egiten duen hatzemaiteko:

“Iraganak iraun dezan
eta zuk Galizia jarrai
teilatuak lur joten badu ere
eta elurra laratzean erori.
Teilatuak lur joten badu ere
eta ganbara ageri.
Jaio nintzen gelean
eta ohantzean bertan eginen du elurra.”

Eta atzenekoz, honako hau, neure memorian ere Uxíorenean bezalatsu elur egiten duela aitortu bidenabar:

“Elurra ari du eta ez atertzen.
Zeruak zamatu egiten duen arren
airean da isiltasuna.
Elurra ari du nik poema hartan
elurra ari du nioen bezala.”

Oroitzen al zara Elvira, oroitzen? Nola esaten nuen poema hartan…? Isilik noa munduari eta mundukoei begira, BAZTERRAK ikusi edo oroitu egiten ote ditudan ez dakidala.